• دامنه موضوع پژوهش از طریق روش علمی قابل بررسی باشد.

همچنین، خاکی (۱۳۸۴) در کتاب «شیوه نامه تدوین طرح و نقد تحقیق» بیان می‌دارد تحقیق وقتی می‌تواند به درستی انجام شود که مسئله تحقیق آن به صورت یک بیانیه مسئله تحقیق^[۷] در آمده باشد، در غیر این صورت، مسئله، حالت نشانی غلطی پیدا می‌کند که جوینده آن در نهایت، جز خستگی و هدر رفتن هزینه و زمان حاصلی نخواهد داشت. یک مسئله تحقیق باید دارای ویژگی‌های زیر باشد:

• • واضح، روشن و محدود باشد، یعنی اصل تحدید (محدودسازی) مسئله در آن رعایت شده باشد.

• • • مسئله باید قابلیت آن را داشته باشد که بتواند محقق را به سوی فرضیه‌سازی هدایت کند (به عبارت دیگر مسئله باید امکان بررسی داشته باشد و زمینه را برای بیان ادعاهایی پیرامون پاسخ‌ها و راه ‌حل ‌ها فراهم آورد).

  

• • با توجه به جدا بودن قلمرو علم از فلسفه و عرفان، مسئله تحقیق نباید بر داوری‌ها و قضاوت‌های غیرعلمی تأکید داشته باشد و جهت‌گیری‌های اخلاقی و ارزشی و فلسفی و عرفانی و…را در تحقیق ایجاد کند.

• • با توجه به اینکه علم محصول به‌کارگیری روش علمی است نباید مسئله تحقیق حالت پیش‌بینی کلی و بیان روزنامه‌ای داشته باشد و ادعاهای غیرقابل بررسی و آزمودن علمی را مطرح سازد.

• • مسئله تحقیق باید حالت پرسشی و سؤالی داشته باشد و به صورت جمله خبری بیان نشود مثلاً در عبارت‌هایی چون «مسئله این است که…» یا «منظور از این مطالعه عبارت است از…» مطرح نشود.

• در هر مسئله تحقیق معمولاً بر دو مفهوم (متغیر کلی) تأکید می‌شود.

هومن (۱۳۷۳) نیز ویژگی زیر را برای مسئله ذکر می‌کند:

• • در فرایند مسئله یابی باید بتوان رابطه بین دو یا چند متغیر را مورد پرسش قرار داد.

• • مسائل مطرح‌شده، باید بتوان روشن و بدون ابهام و به صورت یک پرسش بیان کرد.

• • رسیدن به پاسخ پرسش‌های اساسی، باید شدنی و بدون ابهام و به صورت یک پرسش بیان کرد.

• شرایط به گونه‌ای باشد که محقق بتواند مسایل موجود در فرایند مسئله یابی را محدود سازد.

با توجه به بررسی‌های انجام‌شده و مرور منابع موجود و مرتبط با معیارهای مسئله پژوهشی مناسب، چنین برداشت می‌شود که در منابع موجود اندیشمندان معیارهای مختلفی را برای انتخاب مسائل در حیطه پژوهشی ارائه نموده‌اند که به طور کلی می‌توان به واضح و روشن بودن مسئله، بدیع و ابتکاری بودن، آزمون‌پذیری، ساختارگرا بودن، قابل بررسی علمی بودن مسئله و تناسب مسئله با حیطه علائق پژوهشگر اشاره کرد. در منابع بررسی‌شده اندیشمندان برای مسئله از حیث کمی یا کیفی بودن پژوهش تمایزی را قائل نگردیده‌اند؛ لذا در این پژوهش سعی می‌شود این کاستی که در پژوهش‌های انجام‌شده مشهود است مرتفع گردد. بر اساس آنچه گذشت، موارد عمده‌ای که متخصصان و صاحب‌نظران به عنوان ویژگی اصلی مسئله پژوهش ذکر می‌نمایند در نمودار ذیل به صورت مختصر ارائه گردیده است.

شکل ۲-۲ ویژگی‌های مسئله پژوهش با استنباط از پیشینه موجود

۲-۱-۴ تفاوت سؤال و مسئله و مشکل

با توجه به اهمیت مسئله به عنوان پایه و اساسی برای شروع روند پژوهش، برخی پژوهشگران فعالیت خود را اغلب با موضوعاتی آغاز می‌کنند که در واقع مسئله نیستند و بعضاً اقدام به اتخاذ موضوعاتی می‌نمایند که نیازی به پژوهش برای مرتفع ساختن آن‌ ها نیست و یا تکرار پژوهش‌های قبلی است؛ و گاهی هم به اعتقاد برخی اندیشمندان (دیانی، ۱۳۸۷) به مسئله‌سازی روی می‌آورند؛ ‌بنابرین‏ در این بخش، سعی بر آن است تا تمایز مشخصی بین مسئله و مفاهیم مشابه با آن مانند مشکل و سؤال قائل شویم.

قراملکی تحقیقات مسئله محور را در مقابل تحقیقات «موضوع محور» قرار می‌دهد. از نظر او پژوهشگر در تتبعات موضوع محور به جای مواجه‌شدن با مسئله با مشکل درگیر می‌شود. مشکل مانعی سطحی، کلی، مبهم و مرکب است که قابل‌رؤیت توسط عموم است؛ اما مسئله مانعی ژرف، مشخص، روشن و واحد است که توسط متخصصان مرتبط با آن مسئله قابل رصد کردن است (۱۳۸۳: ۱۰۸-۱۰۶). مهم‌ترین تفاوتی که می‌توان بین سؤال و مسئله قائل گردید سؤال بر اثر جهل و ندانستن ایجاد می‌شود. پاسخ‌گویی به آن با رجوع به افراد و یا منابع امکان‌پذیر است. مجهولی است که فرد، پاسخ آن را نمی‌داند. مسئله بر اثر دانستن کلیه اطلاعات موجود در یک زمینه ایجاد می‌شود. برای یافتن پاسخ آن، مراجعه به افراد و یا منابع دیگر، سودی ندارد. مجهولی است که جامعه علمی به آن نپرداخته است و پاسخ آن را نمی‌داند. فرایند پاسخ‌گویی به سؤال‌ها، نوعی آموزش است؛ در حالی که فرایند پاسخ‌گویی به مسئله، پژوهش و تحقیق است (نبوی، ۱۳۸۴). به طور کلی، مشکل مانعی سطحی است که توسط عموم افراد قابل‌درک باشد در حالی که مسئله مانعی ژرف است که توسط متخصصان در حیطه مرتبط با مسئله قابل‌ادراک. همچنین، در تمایز بین سؤال و مسئله پاسخ به سؤال را از طریق مراجعه به منابع رفع می‌گردد ولی مسئله از طریق پژوهش و تحقیق می‌توان به پاسخ آن دست یافت. با توجه به تمایز ارائه شده، یکی از مهم‌ترین عوامل مرتبط با موضوع انتخاب‌شده توسط دانشجویان مسئله یا سؤال بودن موضوع است؛ که گاهی این دو مفهوم به جای یکدیگر به‌کاربرده می‌شوند و مانع انجام پژوهشی شایسته و درخور توجه می‌گردد.

۲-۱-۵ راه‌های دست‌یابی به مسئله پژوهش

اغلب دانشجویان برای انتخاب مسئله شایسته پژوهش زمان زیادی را صرف اکتشاف و استخراج مسئله پژوهشی مناسب می‌نمایند و گاه ‌هفته‌ها و ماه‌ها درگیر این امر می‌باشند. این مرحله از پژوهش حساس‌ترین مرحله است و نیازمند صرف زمان بسیار و مراجعه به منابع و پایگاه‌های اطلاعاتی گوناگون است. اندیشمندان و صاحب‌نظران در حوزه های گوناگون نگاه ویژه‌ای به شناسایی و استخراج مسائل پژوهشی داشته و بر بنیادهای متفاوتی تأکید ‌داشته‌اند. در این بخش سعی بر آن است، مهم‌ترین و زبده‌ترین دیدگاه از اندیشمندان و متفکران قلمرو علم را ‌در مورد شیوه های رسیدن و کشف مسائل پژوهشی مناسب ارائه گردد.