کنوانسیون تنوع زیستی

توجه به مساله تنوع زیستی یکی از نتایج تحول در مفهوم محیط زیست و به ویژه حفاظت از طبیعت در خلال دهه 1980 و 1990 میلادی بود. با این وجود، مفهوم تنوع زیستی از اوایل دهه 1990 میلادی به ادبیات رایج محیط زیست راه یافت. تنوع زیستی مطابق تعریف آن در متن کنوانسیون تنوع زیستی، عبارتست از گوناگونی موجودات زنده که از تمامی منابع نظیر اکوسیستم های خشکی، دریایی، سایر اکوسیستم های آبی و مجموعه های اکولوژیکی که این عوامل جزئی از آن به شمار می آیند. امروزه مفهوم تنوع زیستی در سه سطح شامل تنوع گونه ای، تنوع اکوسیستمی و تنوع ژنتیکی مورد توجه قرار می گیرد. سیستم های متعارف حقوقی تا دهه های اخیر، چالش های پیچیده موجود در مقوله حفاظت جامع از تنوع زیستی را مورد توجه قرار نداده و یا بر این اساس طراحی نشده بودند. در حقیقت کشورها عمدتا قواعد حقوقی را بطور انفعالی به منظور حفظ تعداد انگشت شماری از اجزای تنوع زیستی طراحی کرده بودند. این قواعد عموما بر گونه های دارای ارزش تجاری، گونه ها و زیستگاههای طبیعی در معرض خطر انقراض نظارت داشتند.

بدین ترتیب قواعد یاد شده از اتخاذ رهیافت جامعی که مقررات حفاظتی و مدیریتی مربوط به تمام جمعیت های جانوری و گیاهی و اکوسیستم ها را در بر گیرد، ناتوان بودند. بنابراین در اغلب اوقات عملکرد مقامات مسئول یا مقررات مربوط به یک بخش با رویکردهای حقوقی و مدیریتی سایر بخش ها ارتباط نداشت. این مشکل به ویژه زمانی مضاعف می گردید که امر حفاظت به دلیل ماهیت فرامرزی آن موضوع حاکمیت های مختلف قرار می گرفت. بنابراین حفاظت موثر از تنوع زیستی به تغییرات نهادی، قانونی و هماهنگی توام در سطح ملی و بین المللی نیازمند بود [30]. در سپتامبر 1989 میلادی، موسسه منابع جهانی (WRI)، اتحادیه حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی جهان (IUCN) و همچنین UNEP در مدت 3 سال اقدام بی سابقه ای را برای جلوگیری از تخریب تنوع زیستی در دنیا انجام دادند. سپس یک گروه هماهنگی بین المللی و سازمانهای همکار به همراه دانشمندان، رهبران جوامع، نمایندگان دولتها، تشکل های مردمی در سراسر دنیا در مجموعه ای از کارگاهها و نشست ها به تدوین راهبرد جهانی تنوع زیستی مبادرت نمودند. این راهبرد در واقع دستورالعمل حفظ، مطالعه و بهره برداری معقول و پایدار از ذخایر زیستی کره زمین در سطح ملی، بین المللی و بومی به شمار می آید و هدف آن انگیزش تغییرات بنیادین در نحوه برداشت و مدیریت ذخایر زیستی کره زمین توسط افراد، کشورها و سازمانها می باشد. راهبرد جهانی تنوع زیستی در چهارمین کنگره جهانی پارکها در فوریه سال 1992 میلادی در شهر کاراکاس ونزوئلا اجازه انتشار یافت. این راهبرد بصورت یک اقدام مکمل، چارچوبی را برای عملکرد دولتها و سازمانهای غیر دولتی جهت پشتیبانی از کنوانسیون تنوع زیستی(CBD) فراهم آورد [31].

کنوانسیون تنوع زیستی تمامی اشکال موجودات زنده را در بر می گیرد، لذا اجرای آن بدون شناخت همه جانبه فعالیت های اجتماعی - اقتصادی تاثیرگذار بر روند حیات امکان پذیر نیست. این کنوانسیون بارزترین تلاش جامعه بین المللی در خصوص توجه جامع به تمامی ابعاد تنوع زیستی است و به دلیل عنایت ویژه به جنبه های اجتماعی- اقتصادی و علمی در مقایسه با کنوانسیونها و معاهدات قبلی، تحولی اساسی به شمار می آید. در واقع این کنوانسیون در برگیرنده اصول بنیادی است و در سایه پیشرفت های علمی، زمینه را برای تصویب پروتکل ها و ضمایم الحاقی فراهم می سازد. کنوانسیون تنوع زیستی در سال 1992 تصویب گردید و متعاقب آن این کنوانسیون برای امضاء در ریودوژانیرو در طی کنفرانس ملل متحد در مورد محیط زیست و توسعه باز گذاشته شد. ایران این کنوانسیون را در سال 1375 در مجلس شورای اسلامی تصویب نمود. تصویب این کنوانسیون دستاوردهای بزرگی در زمینه حقوق بین الملل محیط زیست بود. در طول مذاکرات، کشورهای در حال توسعه پیش بینی می کردند که کنوانسیون پیشنهادی، فرصتی برای بدست آوردن دسترسی به تکنولوژی، منابع مالی و بازارها و برای ارتقاء توسعه پایدار است.

کشورهای در حال توسعه پیشنهاداتی از قبیل تاسیس نظام ویژه ای از حقوق مالکیت فکری، ایجاد مکانیسمی برای جبران خسارت به منظور دسترسی و استفاده از منابع ژنتیکی که محدود به کشورهای آنها شود و مکانیسم هایی که تسهیل کننده دسترسی آنها به بیوتکنولوژی توسعه یافته از طریق بهره برداری از منابع ژنتیکی باشد ارائه کردند. گروهی از کشورهای صنعتی به شدت مخالف بسیاری از این پیشنهادات بودند. این کشورها اعتقاد داشتند که تضعیف کردن حقوق مالکیت فکری می تواند تهدید کننده و محدود کننده توسعه بیوتکنولوژی باشد و موجب تضعیف حمایت از نوآوری ها شود. متن نهایی این کنوانسیون حاوی بسیاری از پیشنهادات بود که توسط کشورهای در حال توسعه ارائه شده بود، اما در نهایت بسیاری از پیشنهادات اساسی آنها به دلیل عدم توافق بر سر آنها حذف شدند. از جمله موضوعاتی که در خصوص متن نهایی این کنوانسیون مورد توافق کشورها قرار گرفت، شامل اصل احتیاط است که تنها در مقدمه این کنواسیون به آن اشاره شده است. همچنین برخورداری از یک رژیم منسجم حقوق مالکیت معنوی، مسئولیت و جبران خسارت وارد شده به تنوع زیستی و گردآوری فهرست های جهانی مناطق و گونه های حفاظت شده است. این کنوانسیون اولین معاهده جهانی است که نسبت به حفاظت و استفاده غیر زیانبار از تنوع زیستی رویکرد مقدس اکوسیستم محور را اتخاذ کرده است. این کنوانسیون سند چارچوبی است که اصول کلی و اهداف کلیدی را بیان کرده است. این اصول و اهداف قرار است از طریق تدابیر و اقدامات قوی در سطح ملی بر اساس رهنمون ها و مشروط بر تصمیمات کنفرانس اعضاء عملیاتی شود. مقدمه این کنوانسیون شالوده های اجتماعی، اقتصادی و اخلاقی این کنوانسیون را مطرح می کند. این شالوده ها شامل ارزش های ذاتی، اکولوژیکی و انسانی تنوع زیستی و عناصر آن می شود. مقدمه کنوانسیون به مسائلی همچون عدالت بین نسلی و فرانسلی و ملزومات آن، وضعیت تنوع زیستی به عنوان یک نگرانی عام بشری، سرعت کنونی نابودی تنوع زیستی در نتیجه فعالیتهای انسانی اشاره کرده است[29].

. Biodiversity conservation

World Resources Institute- [2]

- 2

United Nations Environment Program- 3