مواد غذایی و بعضی از مواد که در اختیار مرغ قرار داده می‌شود در بدن متابولیزه می‌شود و به شکل‌های مختلف در می‌آید، بعضی از این مواد در عضلات، پوست و چربی حلال‌تر هستند و در چربی باقی می‌ماند که به این مواد، باقی مانده دارویی گفته می‌شود. جگر نیز به دلیل این که محل متابولیزه کردن بسیاری از مواد و ترکیبات بسیاری وارد آن می‌شود بیشتر در معرض آلودگی قرار دارد. به دلیل رعایت نشدن بهداشت و انجام نشدن به موقع واکسیناسیون و کافی نبودن نظارت فنی صحیح بر مرغداری‌ها، مرغدار برای پیشگیری از ضرر اقتصادی، گاهی تا آخرین روزهای انتقال مرغ به کشتارگاه از دارو استفاده می‌کند (۵۸).
دارو نباید در مرغداری‌ها به مقدار زیاد مصرف شود، طبق بخشنامه سازمان دامپزشکی در صورتی که مرغداری‌ها فورازولیدون استفاده شده باشد مرغ‌ها باید معدوم شوند و حتی اجازه فروش پیدا نکنند و درباره داروهای مجاز نیز باید حداقل ۱۵ روز قبل از کشتار، مصرف دارو قطع شود (۸۹). آثار بعضی داروهای مصرفی پس از دو هفته از بدن پاک و مرغ قابل مصرف می‌شود، برخی داروها مثل فورازولیدون یا کلرامفنیکل که پس از مصرف تا مدت زیادی در جگر یا گوشت باقی می‌مانند و آثار سرطان زایی بسیار بالای دارند (۷۷).
۲-۱۱- باقی مانده‌های دارویی در محصولات دامی خطر جدی سلامت انسان
.مصرف داروها در این راستایی حفظ سلامتی دام‌ها، پیشگیری از ضررهای اقتصادی در رشد اقتصادی این صنعت می‌باشد. مصرف این داروها موجب بهبود دام‌های بیمار شده و از انتقال و گسترش بیماری به انسان ممانعت می‌کند اما با وارد شدن این داروها به زنجیره غذایی انسان می‌تواند تهدیدی جدی برای سلامتی انسان باشد (۳۵). در صورت رعایت نکردن اصول مصرف این داروها می‌تواند موجب بروز مقامت باکتری‌هایی در انسان شود (۵۰). بنابراین تولید کننده وظیفه دارد طبق دستور دامپزشک دارو مصرف کند، آنتی بیوتیک ها در دام نیز مانند انسان باید به طور کامل مصرف شوند، دوره (سرنوشت دارو در بدن[۱۵]) نکته‌های کلیدی در این خصوص است که اگر رعایت شود مشکل بقایای دارویی در حد بسیار زیادی کاهش می‌یابد (۳۵).
۲-۱۲- تاریخچه استفاده از گیاهان دارویی
استفاده از گیاهان دارویی با تاریخ زندگی انسان هم زمان بوده است. اگر چه در نیم قرن گذشته استفاده از داروهای شیمیایی و سنتتیک به شدت رواج یافت ولی به سرعت آثار زیان بار آن ها بر زندگی بشر سبب گرایش مجدد آن ها به گیاهان دارویی گردید، و این نکته که گیاهان دارویی همواره در طول تاریخ یکی از روش‌های موثر درمان بوده‌اند، به خوبی روشن است. تاریخ طب در کشور ما مربوط به دوره آریایی می‌باشد و اوستا (۶۵۰۰ ق. م) اولین کتابی است که از گیاهان دارویی سخن گفته است (۳۵۰۰ ق. م) در مصر باستان، انقلبیوس در یونان و آسکولانیوس در روم (سه رب النوع درمان) بوده است. قدیمی‌ترین گیاهان دارویی در طول تاریخ “هوم” گیاه مقدس آیین زرتشت بوده است (۱۳).قدیمی‌ترین کتاب چینی منسوب به شین ن (۲۸۰۰ ق. م) ۱۰۰۰ گونه دارویی را شرح داده است، ماردوکاپالدین (۷۱۰ ق. م) ۶۴ گونه دارویی را کشت نموده است، در الواح سومری چگونگی کشت گیاهان را شرح داده، بقراط (۳۷۷ ق. م) کاربرد دارویی ۴۰ گونه دارویی در شرح داده است. ظهور دانشمندانی نظیر سقراط، رازی، هروی، ابن سینا، ابوریحان بیرونی، جرجانی و خاندان بختیشوع سبب گسترش این علم گردیدند گیاهان دارویی رستنی‌های با تاریخچه جالب توجه و ممتاز هستند. گیاه دارویی (سس) که در زبان عطاران و منابع طب سنتی به افتیمون معروف است که نام اخیر از صفت گونه‌ای در نام علمی آن گرفته شده است. از خواص درمانی این گیاه در درمان بیماری‌های دماغی استفاده می‌شود. علاوه بر طب در متون ادبی هم از این گیاه نام برده شده است با جستجو و دقت در منابع دینی، تاریخی و ادبی، اسامی گیاهان دارویی، وجوه تسمیه و حوادث مرتبط با این گیاهان به وفور به چشم می‌خورد. بنابراین در کنار توجه فزاینده‌ای که به خواص درمانی این گیاهان می‌شود لازم است جهت آشنای بیشتر نسل جوان با این وجوه تسمیه بررسی‌هایی جامع‌تری انجام گیرد و حلقه‌های مجرای دانش بشری مربوط به گیاهان دارویی انسجام و اتصال بیشتری پیدا نماید (۱۴).
۲-۱۲-۱- نقش‌های گیاهان دارویی و بر خورد با آن ها
استقبال روز افزون برای مصرف داروهای گیاهی در کلینیک و همچنین ارزش دارویی و اقتصادی آن ها در حال رشد و توسعه می‌باشد. با این وجود در کشورهای گوناگون روند رشد و پیشرفت داروهای گیاهی در مراحل متفاوت از یکدیگر قرار دارد بنابراین برنامه ریزی، سازمان دهی، بهره برداری و صادرات چنین منابع ارزشمندی بسیار ضروری است. سازمان جهانی بهداشت[۱۶]، طی دهه های اخیر با برگزاری کنگره‌های متعدد رهنمودهای ارزشمندی درباره طب سنتی، گیاهان دارویی و فرآورده‌های دارویی حاصل از آن ها به کشورهای عضو ارائه نموده است در حال حاضر وضعیت قانونی داروهای گیاهی در کشورهای مختلف از جمله آلمان، فرانسه، انگلستان، ایالات متحده آمریکا، ایتالیا، هند، چین و ایران، صرف نظر از رشد روزافزون صنایع دارو سازی و پیشرفت بدو نه توقف فرآورده‌ای دارویی سنتزی و بیولوژیکی نوین، نقش و جایگاه این قبیل فرآورده‌ها در تأمین سلامت عمومی غیر قابل انکار است. ایران دارای قابلیت‌های گسترده‌ای در زمینه گیاهان دارویی است. پاره‌ای از دلایل آن را می‌توان چنین بر شمرد (۱۵).
ایران کشوری وسیع و با گستردگی قابل توجهی در طول عرض جغرافیای است و به جهت تنوع اقلیمی و موقعیت نسبی ویژه‌ای که در این منطقه جهان دارد این وضعیت منجر به پیدایش بیش از ۷۵۰۰ گونه گیاهی در کشور شده و گفته می‌شود تنوع گیاهی ایران به تنهایی، چیزی در حد تمام قاره اروپا است. بسیاری از این اقلام گیاهی را گیاهان دارویی تشکیل می‌دهد (۱۵ ). این تنوع اکولوژیکی هم از جهت گیاهان دارویی که در عرصه‌های طبیعی می‌توان یافت و هم از جهت کشت و اهلی کردن این گیاهان زمینه مناسبی را فراهم می‌سازد و سابقه تاریخی طولانی و درخشانی از شناسایی و کاربرد گیاهان دارویی و طب سنتی و دانش بومی آن در ایران وجود دارد (۱۷).
با توجه به ضرورت وحدت بخشیدن به اهداف و انسجام فعالیت‌ها در ابعاد مختلف به ویژه در نظام اجرا، تحقیقات و آموزش کشور و همسوسازی آن با نیاز قطب‌های تولیدی به منظور گسترش فرصت‌های اقتصادی کشور برای تولید کنندگان استاندارد گیاهان دارویی و ایجاد زمینه لازم برای توسعه فرهنگ کار آفرینی، رشد خلاقیت و نو آوری و با عنایت به تنوع اقلیمی و تنوع گونه‌ای وجود استعدادهای بالقوه عظیم ملی و نیز فرهنگ استفاده از گیاهان دارویی در سطح کشور، لازم است که مورد توجه بیشتری قرار گیرد (۱۷).
۲-۱۳-مواد موجود در گیاهان دارویی
۲-۱۳-۱- آلکالوئیدها[۱۷]
ترکیبات پیچیده ی ازت دار بوده، حالت بازی آن ها معمولاً اثرات قوی فیزیولوژیک دارد. ضمناً آن ها اکثراً سموم گیاهی بسیار موثر و داری اثرات خاصی نیز هستند (۴۵).
آلکالوئیدها را بر حسب ترکیبات شیمیایی و خصوصاً ساختمان مولکولی آن ها در چندین دسته و گروه تقسیم بندی می‌کنند.
الف) فنیل آلانین: کاپسائیسین[۱۸] در فلفل- کلشییسین[۱۹] در اورکیده
ب)آلکالوئید ایزوکینولئیک: مرفین[۲۰]، اتیل مرفین، کدئین[۲۱]، پاپاورین[۲۲]
ث) آلکالوئیدهای ایندولیک: ارگومترین[۲۳]، ارگوتامین[۲۴]، از رنگ غلات
ج) آلکالوئیدهای کینوائیک: شاخه بر گدار سداب معمولی
د) آلکالوئیدهای پیریدیک[۲۵] و پیپریدیک[۲۶] : ریسینین در کرچک- تری گونلیندر شنبلیله- کونین (سم خطرناک) در شوکران کبیر
ه) آلکالوئیدهای اسروئید: ریشه بنفشه معطر- تاج الملوک (به عنوان مثال آکونیتین) (۲۳).
۲-۱۳- ۲-گلوکوزیدها[۲۷]
از سوخت و ساز ثانویه گیاه حاصل و از دو قسمت تشکیل شده‌اند.
از یک قسمت آن مانند گلوکز محتوی قند و در اکثر اوقات غیر فعال است و اثر مناسبی روی حلال گلوکوزید و جذب و انتقال آن از یک عضو به عضو دیگر دارد. اثر درمانی مربوط به قسمت دوم است که به آن اگلیکن (یا اگلوکن) گفته می‌شود که بر حسب ترکیبات به انواع زیر تقسیم می‌شود :
الف) تیوگلوکوزیدها: حاوی گوگرد که به طور الی به آن متصل است (خانواده کلم).
ب)گلوکوزیدهای مشتق از اسیدسیانیدریک: که از ترکیبات سیانیدریک متصل به یک قند تشکیل می‌شود(بادام تلخ- گل آقا طی سیاه- آلو و برگ گلاس)
پ)گلوکوزیدهای آنتراکینونیک: در اکثر موارد پیگمان های شفافی هستند آن ها ۶-۸ ساعت بعد از جذب اثر ملین دارند (ساقه زیرزمینی ریوند)
ج)کاردیو گلوکزیدها (گلو کوزیدهای دیژیتال) : مواد بسیار مهمی هستند و به مقدار کمی فعالیت قلب را تنظیم می‌کند. بر حسب ساختمان شیمیایی آن ها را به کاردونولیدها:(گل انگشتانه- مو گه) و (آدونیس) و بوفادینول ها (ریشه هلبور) تقسیم می‌کنند.
ه)گلو کوزیدهای فنلیک: متعلق به گروه عناصری هستند که اثرات بیشتر موارد عطر خاصی نیز دارد. (مشتقات سالیسیلیک موجود در پوست درخت بید، جوانه‌های صنوبر، آربوتین موجود در بوسرول، خزه) ( ۴ ).
۲-۱۳-۳- ساپونین ها
ساپونین در بسیاری از گیاهان دارویی وجود دارند. از نظر علم شیمی به وسیله ریشه گلوکوزیدیک (گلوکز، گلاکتوز) که متصل به ریشه اگلیکون است مشخص می‌شوند. خاصیت اصلی فیزیکی آن ها کاهش شدید فشار سطحی آب است. تمام ساپونین ها کف زیادی دارند و از پاک کننده‌های عالی هستند. آن ها یک خاصیت دیگر نیز دارند و آن عبارتست از توانایی همولیز کردن گلبول‌های قرمز است، بدین ترتیب که همو گلوبین[۲۸] موجود در آن ها را آزاد می‌کند و این که غیر قابل مصرف بودن برخی از آن ها را به علت سمی بودنشان را توجیه می‌کند. ساپونین ها مخاط را تحریک می‌کنند و سبب شل شدن مخاط روده می‌شوند و همراه با مصرف گیاهی نظیر بنگ سفید- ریشه شیرین بیان و چوبک باعث افزایش ترشحات شش‌ها و یا به عبارتی خلط آور (اکسپکتورانت) می‌شوند. از آن ها به عنوان مسهل و ضد عفونی کننده مجاری ادرار (برگ درخت زبان گنجشک، ریشه آنونین خاردار) نیز استفاده می‌شود. ریشه معرف جینسینگ که در چین، کره، خاور دور و روسیه یافت می‌شود هم سرشار از ساپونین می‌باشند (۶۳).
۲-۱۳-۴- مواد تلخ
این مواد تلخ مزه‌اند و ضمن تحریک اشتها ترشح شیره معده را نیز زیاد می‌کنند. از نظر فارماکولوژی این مواد تلخ موجود در گیاهان ترپنیک[۲۹] می‌نامند که باعث آزاد سازی آلزولن و همچنین گلوکوزیدهای با ساختمان‌های مختلف ببو شیمیایی می‌شوند. به عنوان مثال اولین گروه شامل عصاره‌های تلخ افسنتین[۳۰] و باد آور می‌شوند و گروه دوم که بسیار معمول‌ترند شامل عصاره گیاهان خانواده جینتیاناسا، گل گندمیان و غیره می‌شوند (۶۳).
۲-۱۳-۵- تانن ها[۳۱]
این مواد دارای‌تر کیبات شیمیایی مختلفی هستند، خاصیتی مشترک دارند و آن این است که توانایی انعقاد آلبومین‌ها، فلزات سنگین و آلکالوئیدها را دارند. آن ها در آب محلول هستند و استفاده طبی از آن ها اساساً به خاطر خاصیت قبضه بودنشان است. خاصیت انعقاد آلبومین‌های مخاطی و بافتی، اثراتی از قبیل کاهش تحریکات و درد و متوقف نمودن خونریزی های کوچک را دارد. جوشانده و سایر حالات داروهایی که سرشار از تانن هستند، در اکثر موارد به صورت مصارف خارجی علیه تورم حفره دهانی، زکام، برونشیت، خو نریزی موضعی، روی سوختگی و ورم حاصل از سرمازدگی، زخم، بواسیر و تعریق بیش از حد به کار برده می‌شوند. در مصارف داخلی نیز در موارد زکام معده‌ای، اسهال، عفونت‌های مثانه و همچنین به عنوان پادزهر در هنگام مسمومیت با آلکالوئیدهای گیاهی به کار می‌روند. اسید تانیک که از درخت بلوط (مازو) بدست می‌آید اغلب در دارو سازی مورد استفاده بوده و برای تهیه آن از پوست درخت بلوط، برگ گردو، برگ تم شک و غیره استفاده می‌شوند (۶۵).
۲-۱۴- سیاه‌دانه
۲-۱۴-۱- معرفی سیاه‌دانه
گیاه سیاه‌دانه گیاهی یک ساله و گل دار و بومی جنوب غربی آسیا، متعلق به راسته‌ی گل ساعتی‌ها[۳۲] و خانواده آلاله[۳۳] است. گل‌های این گیاه به صورت انتهایی و منفرد که چندین گونه به عنوان زینتی کشت می‌شوند. اکثراً در بهار گل می‌دهند و در تابستان دانه برداشت می‌شود. این گیاه بومی منطقه مدیترانه است (۲۶) ولی در خاور میانه از جمله ایران، شرق اروپا و غرب آسیا نیز پراکنده شده است. سیاه‌دانه دارای اثر قاعده آور، ضد کرم، ضد باکتری، مسهل و زیاد کننده ترشحات شیر است. سیاه‌دانه مزه‌ای تلخ و ادویه‌ای دارد. از سیاه‌دانه در شیرینی‌جات و شربت‌ها و لیکورها استفاده می‌شود. بر گونه‌ای از نان پاکستانی معروف به نان پیشاوری همیشه سیاه‌دانه می‌پاشند (۹۴).
۲-۱۴-۲- گیاه شناسی
سیاه‌دانه گیاهی دولپه، علفی و یک ساله و دارای گل‌های سفید یا آبی کم رنگ تا آبی پررنگ است. گل‌های آن به صورت منظم و دو جنسی می‌باشد. ارتفاع آن بین ۳۰ تا ۷۵ سانتیمتر می‌باشد و برگ‌های آن دارای تقسیمات متعدد است دانه‌ها سیاه رنگ اکثراً سه گوش و به صورت ردیفی درون کپسول (غلاف دانه دار) که درون آن تعداد زیادی دانه سیاه و معطر قرار دارد. گل‌ها منظم و دو جنسی، مادگی مرکب و چند بر چه‌ای می‌باشد. سیاه‌دانه دارای پرچم‌های مارپیچی نظم یافته‌اند (۲۶).
|
|
